Denizcilerin kullandıkları en önemli seyir yardımcılarından bir tanesi cayrodur. Seyir aletlerinin bir kısmı 2 bin yıl öncesinden keşfedilmiş olsa da bu cayro ve otoplot çok yeni sayılır. Çünkü 20. Yüzyıla girilirken keşfedilen cayro, 2. Dünya Savaşı yıllarında otoplot sayesinde serdümen ihtiyacını da karşılamış oluyordu.
Binlerce yıl önce pusula, sonra cayro ve en sonunda cayrodan geliştirilen “Metal Mayk” yani otoplot denizcilerin en önemli seyir yardımcılarıdır.
Daha önce çalıştığım bazı gemilerde otoplot arızası olmuştu ve geçmişteki bir seferimizde yine nüksetmişti. Gemi ve uçakların önemli bir parçası olan otoplot, cayro arızalanınca devre dışı kalmıştı. Mecburen serdümen ile gemiyi idare etmek zorunda kalmıştık. Bu yüzden bir kişi devamlı olarak dümenin başında bulunmak zorundaydı.
Çanakkale Boğazı’nı geçip Ege Denizi’ne açılınca otoplotumuzun ayarlarını kontrol ettik ve sonunda problemi çözdük. Bu sayede 24 saat boyunca bir gemicinin köprüüstünde devamlı vardiya tutmasına gerek kalmamıştı. Bir kişiden tasarruf ederek geminin diğer işleri için adam arttırılmış oluyordu. En az bir gemici kadar işe yarayan otoplottan ve Amerikalı denizcilerin takmış olduğu isimle bu önemli seyir yardımcısından, “Metal Mayk”tan mahrum kalmak pek hoş bir durum değildi.
Bu vesile ile Liman devleti ve bayrak devleti kontrollerinde Manyetik Pusulada Hava Kabarcığı ile ilgili olarak sık sık şu hata yazılır “Air bubble in spare magnetic Compass - Yedek manyetik pusulada hava kabarcığı var”. Bu madde gereğince pusulanın içindeki sıvının eksik olduğu ve tamamlanması gerektiği ifade edilmektedir. Manyetik pusula her zaman bakımlı olmalı, kullanılmadığı zaman dahi haftalık ve aylık bakımları yapılmalıdır.
Gemilerde hiçbir enerji kaynağına ihtiyaç duymadan yön bulmaya yarayan iki adet manyetik pusula bulunmalıdır. Pusula kartının salınımını ve sürtünmesini azalttığı için gemilerde genellikle sıvılı pusulalar tercih edilir. Soğuk hava koşullarında donmaması için pusulaya alkol-su karışımı sıvı konulur.
Periyodik bakım görmeyen pusulada zaman içinde bir kaçak oluşur ve pusula içerisindeki sıvı eksilmeye başlar. Bu sıvının eksilmesi sonucu pusulada hava kabarcığı oluşur. Geminin hareketleri sonucu eksilen su hareket etmeye başlar. Bu hareketler pusula kartının üzerinde döndüğü mile zarar verir ve pusulanın yanlış değer göstermesine sebep olur.
Temel seyir aletlerinden olan pusula, sorumlu zabit tarafından düzenli kontrol edilmeli ve (varsa) aksaklıklar gemi kaptanına rapor edilmelidir.
Yeke Dairesinde bulunan Gyro Repeater, kontrolü unutulan bir bakım işlemi olup denetlemelerde sık sık şöyle bir remark ile karşılaşılmaktadır. “The gyro repeater fitted in the steering gear compartment is not correctly aligned with master gyro- Yeke dairesindeki gyro repeater, ana gyro ile senkronize değil”.
Bu değerlerin senkronize olmaması, köprüüstünün dümenin kontrolünü kaybettiği durumda, yeke dairesindeki serdümenin yanlış dümen tutmasına sebep olur. Hatta kısıtlı/yoğun trafikli sularda geminin bir başka gemiyle çarpışmasına ya da karaya oturmasına sebep olabilir.
Özellikle her liman varışı ön
cesi, yeke dairesinde bulunan gyro repeaterin ana gyro ile aynı değeri gösterdiği ve doğru çalıştığı kontrol edilmelidir.En az bir gemici kadar işe yarayan otoplotta, yani Demir Mayk’tan bahsedelim biraz da. İnsanlar, denizdeki gemilerin pusula ile yön bulduklarını zanneder. Hâlbuki bu doğru değildir, zira gemiler kısaca “cayro” adını verdiğimiz elektrikli pusula ile yönlerini bulurlar. Cayro pusula, bildiğimiz pusuladan farklı olarak gerçek kuzeyi gösterir. Bulunduğumuz mevkideki coğrafî etkilerden (variation) ve gemi bünyesindeki manyetik alandan (deviation) etkilenmez. Bu haliyle klasik pusulanın pabucunu dama atmıştır. Fakat aklınıza gemilerde binlerce yıldır kullanılan pusula olmadığı falan gelmesin. Bütün gemilerde pusula bulundurmak Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) kurallarına göre mecburidir. Zaten aşağıda anlatacağım bazı seyirlerde niçin bulundurmak gerektiği anlaşılacaktır.
Cayro ilk olarak 1908 yılında kullanılmaya başlanmıştır. New York’lu Elmer Ambrose Sperry adlı bir kişi tarafından tasarlanmıştı. Sperry’nin cayro pusulası manyetik kuzey yerine gerçek kuzeyi gösteriyordu ve daha önemlisi artık çelik materyalden yapılan gemilerden ve âletlerinden etkilenmiyordu. Kendi yatay ve dikey ekseninde serbestçe dönebilecek şekilde monte edilen bir disk, kaidesi nereye taşınırsa taşınsın konumunu ve yönünü değiştirmiyordu. Bu gerçekten çok önemli bir buluştu ve zamanla bütün gemilerde kullanılmaya başladı.
Amerikan Donanması bir adım daha ilerleyerek “Metal Mike” adını verdikleri cayro kumandalı otomatik dümen sistemini geliştirmişti.
Artık serdümen yerine gemiyi kullanan kaptan, rotayı kolayca düzeltebiliyordu. Bu hâli ile insan hatası da ortadan kaldırılmıştı ve “Metal Mike” serdümenden daha iyi performans gösteriyordu. Zamanla otoplot bütün gemilerde, hatta uçaklarda kullanılmaya başlandı.
İnsanın aklına “Kanal ve boğazlardan geçerken otoplot kullanılır mı?” sorusu geliyor. Kesinlikle kullanılmaz. Zira dar su geçitlerinde otoplot gerekli manevrayı yapmakta çok geç kalmaktadır. Neticede bu âlet de bir kul yapısı, emniyetli olmadığı düşünülerek daima cayro pusula yerine serdümen işbaşına geçer ve dar kanallar insan kontrolünde geçilmiş olur.
Günümüzde koskoca gemiler 6 bazen 7 kişi ile kullanılabilmektedir. Teknoloji sayesinde makinelere tonlarca yük vurulabilmekte, kol gücüne gerek kalmadan onlarca insanın yapabileceği işleri bir iki insan yapabilmektedir. Şimdilerde GPS pusula icat edildi. Yani uydudan alınan sinyallerle yön bulabilme imkânı var. GPS (Küresel Yön Bulma Sistemi) pusula, cayroya göre hem daha ucuz hem daha az yer kaplıyor. Fakat otomatik pilot cihazları pusuladaki en ufak değişikliklere cevap verdiği için GPS pusulalar gemilerde ana yönlendirici olarak kullanılmıyorlar. Bu konuda cayrolar hâlâ en güvenilir seyir yardımcısıdır.
