Portekiz’den kalktıktan sonra yeni seferimiz için Atlantik’e açıldık. Bu seferimizde süre çok kısıtlıydı, tam yol sür'atle gitsek bile zamanında New York’a varamıyorduk. Çünkü Portekiz tahliyesi uzun sürmüş daha önce sefer bağlandığı için uzatma da alınmamıştı.
Kiracımız gemi zamanında yetişemeyeceği için seferin iptal edileceği endişesi taşıyordu. İşte bu şartlar altında Atlantik’te yol alıyorduk. Atlantik’te büyük daire seyri yaparak yolumuzu bir miktar kısaltabilirdik. Fakat akıntı ve fırtınalar buna fırsat vermiyordu. Mecburen “enlem seyri yaparak” yani 270 rotasına yol aldık.
Bazı okuyucular “büyük daire seyri de neymiş?” diye sorabilir. Deniz haritacılığı ile ilgili olduğu için biraz teknik bilgi vermek icap ediyor. Ayrıca namaz kılanların kıbleyi tayin etme konusunda dikkat etmesi gereken hususlar da bu yazıda yer almaktadır.
Elektronik, Göksel Seyir gibi derslerin öğretmenliğini yapıyorum bu nedenle büyük daire seyrini biraz detaylı bir şekilde anlatmak isterim. Denizcilikte kullanılan birçok harita tipi vardır. Haritaları iki sınıfa ayırabiliriz: Seyir Amaçlı ve Yardımcı Haritalar.
Yardımcı haritalar, meteoroloji haritaları, genel görüş haritaları, korsanla mücadele haritaları gibi denizcilere seyir amaçlı değil ancak seyir planlamalarına katkıda bulunan haritalardır. Seyir amaçlı haritalar ise projeksiyonlarına göre ikiye ayrılır: Mercator ve Gnomonic Haritalar.
Gnomonic haritaları anlayabilmemiz için önce projeksiyonuna bakmamız gerekir. Gnomonic haritalar bir eksen üzerinde dünyanın merkezinden çıkan ışığın yansıtılmasıdır. Bu eksen Dünya’yı bir büyük daire yapacak şekilde kesmelidir ve sonuçta paraleller elips şeklinde haritaya yansır.
Dünya üzerinde iki nokta arasındaki en kısa mesafe bir büyük daire yayından geçer. Kerte hattı ile çizilen rotalar kısa mesafede göz ardı edilebilecek yol kaybına neden olsa da uzun mesafelerde büyük daire seyri yapmamak zaman ve yakıt kaybına neden olacaktır. Gnomonic projeksiyonla oluşturulan haritalarda çizilen düz bir çizgi bir büyük daire yayı olduğundan bu haritalar büyük daire seyri için uygundurlar.
Büyük daire seyri için hazırlanmış 15 Gnomonic harita yayınlanmıştır. Bunlar ekvatoral düzlemleri dışında Atlantik, Pasifik ve Hint Okyanusunu kapsamaktadır. Büyük daire rotalarını alternatif olarak BA (British Admiralty) 5029 Gnomonic harita diyagramı ile mercator haritaya aktarılabilir.
Gnomonic haritaların denizcilikte neredeyse tek kullanıldığı alan, büyük daire seyri diye adlandırdığımız seyir tipinde mesafe ve yön tayinidir. Şöyle ki, Gnomonic bir haritada büyük daire seyri rotası düz çizgi çekildiğinde, Mercator haritada aynı rota bir elips şeklini almaktadır. Bu da Gnomonic haritanın büyük daire seyrinde tercih sebebi olduğunun göstergesidir. Ancak artık birçok modern GPS cihazında büyük daire (Great Circle) opsiyonu bulunmakta olup hesaplamaları cihaz kendi yaparak Mercator harita üzerine koyulması gereken waypoint’leri bulabilmektedir.
Aşağıda Mercator ile Gnomonic harita arasında büyük daire seyri rotasının görünüş farkını bulabilirsiniz.
Modern denizcilikte kullanılan haritaların projeksiyonu Mercator’dur. Mercator haritaların projeksiyonunda Dünya’nın etrafı rulo kâğıt ile kaplanır ve tam merkezine bir ışık kaynağı koyulur. Işık kaynağından çıkan ışınların kâğıt üzerine düşen izdüşümleri Mercator haritayı oluşturur. Mercator ve deniz haritalarının özellikleri şu şekildedir:
1-Paraleller ve boylamlar düz çizgi halindedir.
2-Boylamlar arası eşit mesafededir.
3-Enlemler arası mesafe kuzey yarım kürede, kuzeye doğru gidildikçe artar. Güney yarım kürede ise güneye doğru gidildikçe artar.
4-Kerte hattı (Rhumb Line) yani düz çizgi ile rota çizilir.
5-Harita üzerindeki mesafeler kör pergel yardımı ile belirlenir ve ölçümü için haritanın sağı ve solunda bulunan enlemlere kör pergel ile aldığımız aralık koyularak mesafe hesaplanır.
6-Enlemler arası mesafe ekvatordan kutuplara doğru arttığı için alınan mesafenin olabildiğince aynı hizasındaki enlem ölçeğinden mesafe hesaplaması yapılmalıdır.
7-Mercator haritada enlem ölçeği üzerinde 1 dakikalık mesafe gerçekte 1 mil olarak gözükür.
8-Haritaların üzerinde yön tayini için pusula gülü basılıdır.
9-Üzerlerinde paralel cetvel kullanılarak rota, kerteriz bulunabilmesi için pusula gülleri üzerlerinde manyetik variation hata değerleri ile beraber basılıdır.
10-Karalar ve denizler farklı renklerle gösterilir.
11-Denizler derinliğe göre farklı renklerde gösterilir. Aksi belirtilmedikçe derinlikler metre cinsinden verilir.
12-Seyir alametleri ve yardımcıları harita üzerinde gösterilir. Örneğin fenerler, şamandıralar, cami minaresi, kilise kulesi, yüksek kuleler, binalar gibi...
13-Limanlar, marinalar, demir sahaları gibi yerleri gösterir.
14-Trafik seperasyonları (ayrım noktaları) gösterilir.
15-İlgili bölgeye bakan VTS var ise sorumluluk alanı gösterilir.
16-VHF ile ticari gemiler için rapor verme bölgeleri gösterilir.
17-Büyük ölçekli haritalarda deniz tabanının dip yapısı belirtilir.
18-Haritanın hangi projeksiyonla yapıldığı, haritanın hangi hidrografi ofisi tarafından yapıldığı, basım tarihi, haritanın numarası, ölçeği ve harita üzerinde kullanılacak bölgeye ait önemli bilgiler üzerinde belirtilir.
Dünyamız küre şeklinde olduğu halde haritalar, sanki dünya silindir şeklindeymiş gibi çizilir. Seyir ve diğer işler için bu tip haritalar kullanılır zira rota ve kerterizler (yönler) daima gerçek değerlerini gösterdiği için çok kullanışlıdır.
Ekranlarda gördüğünüz haritaların çoğu havacıların veya karacıların kullandıkları haritalar, yine bu projeksiyon ile çizilmiştir. Projeksiyon veya bir başka ifade ile izdüşümü demek gerekir zira üç boyutlu bir yeryüzü şeklini dikey ve yatay yani iki boyutlu hâle getirmek için bu yöntemi kullanmak gerekir. Ayrıca bazı görüntü hatalarının meydana çıkması da gayet tabiîdir. Bakın bu haritalar nasıl çizilir basitçe anlatayım.
Dünyayı camdan yapılmış bir küre farz edelim; dünyanın merkezine de bir ışık kaynağı yerleştirelim. Cam kürenin üzerinde de dünyanın denizleri ve karaları siyah kalemle çizilmiş olsun. Harita olacak kâğıdı, kutuplar uç tarafa gelecek ve silindir şekilde sarar isek; ışığın kâğıt üzerine düştüğü şekiller bizim “Mercator Projeksiyonlu” haritamızı meydana getirir.
Mercator Projeksiyonlu haritalarda kutuplar sonsuz izdüşümünde olduğu için gösterilemez. Zaten Antarktika, Sibirya ve Grönland’ın bu haritalarda çok büyük görünmesinin sebebi de kutuplara yakın olmaları dolayısı iledir.
Gnomonik haritalar; büyük daire seyri yapmaya yarayan özel haritalardır ve sadece okyanus geçişlerinde kullanılır. Yine de seyir için elverişli değildir. Bu haritada çizilen rota en kısa rota olduğu için plotlanan mevkiler, Mercator haritalarına geçirilir ve bu şekilde büyük daire seyri yapılmış olur.
Büyük daire seyri dünya üzerinde yapılabilecek en kısa mesafeli seyir şeklidir. İşte bu sebeple yukarıda belirtmiş olduğum işlemler yapılır. Burada çizilen rota seyir haritalarında yay şeklinde göründüğü için daha uzun yol kat edilmiş gibi görünmektedir, lâkin bu durum yanıltıcıdır zira seyir haritaları silindir şeklindeki bir dünya izdüşümünden yapıldığı için gerçek değerlerle birebir uyumlu değildir.
Buraya kadar okuduğunuz bilgileri “yahu bana ne” deyip geçmeyin. Sadece seyir ve denizcilik kitaplarında yazan bu bilgi ve açıklamaları başka hiçbir yerde bulamazsınız ve çok önemli bir konuda sizi de ilgilendirmektedir.
Diğer bir konu kıble tayinidir. Malûmunuz kıble namazın farzlarından bir tanesidir ve doğru olarak belirlenmesi gerekir. İnternette görmüştüm, bir vatandaşımız kıble ile ilgili olarak benim yazımı okumuş ve çok istifade ettiğini yazmış. O zamana kadar Türkiye’de kıble güneyde olduğu için hangi ülkeye gitse hep güneye doğru döner namazını kılarmış. Bu yazıdan sonra kıbleye doğru olarak namazlarını kılmaya başlamış. İşte aynı sebeplerle yurt dışına çıktığınız zaman bu bilgilere ve açıklamalara ihtiyaç duyabilirsiniz.
Evet, büyük daire seyri, “dünya üzerindeki en kısa yolu ve doğruyu gösterir” demiştik. İşte kıbleyi belirlerken en kısa mesafeye bakarak yönünüzü belirlemeniz gerekir. Eğer dünya haritalarına bakıp; işte ben bu noktadayım, Kâbe-i Muazzama da şu noktada. O halde kıble meselâ 90 derecede derseniz büyük bir ihtimalle hatalı bir yön belirlemiş olursunuz.
Gerçi bu haritalarda da kıble, kuzey-güney istikametinde iken neredeyse sıfır hata ile doğru yönü gösterir. Meselâ kıble Türkiye’de güneyde kaldığı için haritadaki yön doğruya çok yakındır. Ama Avrupa’da, Amerika’da veya Çin’de hata miktarı 30–40 dereceye kadar çıkar.
Namaz saatlerini ve kıbleyi gösteren bilgisayar programları büyük daire seyri metotları ile yapıldığı için doğru yönleri gösterir. Bu sebeple yurt dışına çıktığınız zaman doğru kıbleyi belirlemek isteyenlere benim tavsiyem bu programlara bakmalarıdır. Yok eğer haritalara bakarsanız büyük bir ihtimalle 20–30 derece hatalı bir kıble tayin etmiş olursunuz.
Şimdi bu yazıyı okuyunca “eyvah ben yanlış yöne doğru namazımı kılmışım” diye endişe etmeyin. Çünkü konunun uzmanları ve özellikle ehlisünnetteki mezhep imamları kıblede cihetin önemli olduğunu ifade etmişlerdir. Yani ön veya arka cihet gibi. Eğer kıbleniz, 20–30 derece hatalı olsa bile yüzünüz Kâbe’ye dönük olduğu için namazınız sahih olmuştur. Lâkin Kâbe’yi arka tarafımızda bırakmamamız lâzım. Böyle bir durum da kolay kolay söz konusu olmayacağına göre dediğine göre kıblemizden dolayı namazımız bozulmamış olur. Zaten “ameller niyetlere göredir” eğer kıble bu yöndedir diye araştırma yapıp o yöne doğru kıldıysanız kıble o tarafta olmasa bile namazınız caiz olur. Şüphe ve vesveseye gerek yoktur.
ABD’de gemimizi ziyarete gelen Mehmet Bey’in dediğine göre buradaki Müslümanlar eskiden Mercator haritaya bakıp kıbleyi ona göre belirliyorlarmış. Fakat sonra anlamışlar ki 45 derece daha kuzeye dönmeleri lâzım. Çünkü Kâbe’ye en yakın mesafe bu yönde. O zaman düzeltmişler kıblelerini. Son birkaç yıldır doğru yönde namazlarını kılma imkânını bulmuşlar.
Hazır yeri gelmişken bazı ülkelerde kıble hangi yöne doğrudur kısaca ve çok genel olarak belirtmeye çalışayım. ABD’de; kuzeydoğuya, Avrupa’da; İngiltere, Fransa ve İspanya’da doğuya, Doğu Avrupa ülkelerinde Güney doğu ama Almanya da doğuya yakın, Çin’de; Kuzeybatıya doğru dönmek gereklidir. Eğer kıblenizi tam doğru bulmak istiyorsanız lütfen kıble tayin eden bilgisayar programlarına müracaat edin. Nereden bulurum demeyin, zira internetten de kolayca ulaşabilirsiniz.
Bu hususlar denizci olmayanlar içinde özellikle genel kültür için çok faydalıdır. Böylesine dinî açıdan önemli bir konu ve açıklamaları kolay kolay bulunmaz. İşte, denizcilik mesleğine ait bazı bilgiler pratik hayatta karşımıza bu şekilde çıkabiliyor. İşte Atlantik yolculuğu böyle devam ediyordu…
