(Kâzım Albayrak’ın, 24 Mayıs 2024 tarihinde Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğrencileriyle kitap-kafede başlayıp camide devam eden sohbetin tam metnini yayınlıyoruz.)
Değerli gönüldaşlar!
Necip Fazıl’ın vefatının 41, Salih Mirzabeyoğlu’nun 6. sene-i devriyesinde onları rahmetle anarak sözlerime başlıyorum. Hikmet, ilim, sanat, akademya, gaye, gençlik ve aksiyon gibi mevzular muvacehesinde Büyük Doğu-İbda dünya görüşünün İslâmî ilimlerle ilgisine ve bazı usul meselelerine kısaca temas edeceğim.
Şunu belirtelim ki ilim ve irfan farklı kavramlar olup ârif âlimden üstündür. Zaten hakikî ilmin gayesi irfandır. İrfan, içselleştirilmiş bilgi demektir. İlim akılla yapılır, irfan ise akıl ve kalp birlikte yapılır. İrfanın daha rafine haline ise hikmet denir. İrfan ve mârifet aynı köktendir. Mârifet yerine ilim kelimesi kullanılacaksa, ilm-i ledün denir. İlimsiz mârifet muhal, mârifetsiz ilim vebaldir. Mârifetin daha çok zevk ile öğrenilen çeşidine irfan denir. Demek ki hikmet; ilim, amel, irfan (mârifet) kademesiyle oluyor. Bir başka deyişle hikmet, daha derinlikli oluş demektir. Bütün bunların muhasebesi şeklinde gerçekleşiyor. Hülâsa hikmet, varlığın hakikatine vâkıf olmak, güzel ve isabetli işler yapmak mânasınadır.
Kur’an’ın ilk davet dili hikmet dilidir. Kur’an “muttakiler” için diyor, ilim ehli için demiyor. “Hikmet müminin yitiğidir, nerede bulursa onu alır”(1) ile “Şiirin bazısı vardır ki hikmettir”(2) hadislerini de bu minvalde zikredelim.
Öte yandan “ilim için ilim” zihniyetinin, ilmin gayesini kaybetmesine ve kendini gayeleştirmesine yol açacağını belirtelim. Bu ise ilmin formel hâle gelmesi, içtimaî gayesini yitirmesi mânâsına gelir. İslâm ise cemiyet dinidir ve kalbin yoludur. İslâm’da bilgi, iman için vardır. Bilgi, meta, unvan ve etiket değil, hakikate vasıta olandır. İslâm’da makbul olan mârifetullah-Allah’ı tanıma bilgisidir. Tüm bilgiler de bu kök hakikate çıkar zaten.
Mevcut rejimde, dinî ilimlerin sosyal ilimler içinde ve inanç esaslarının dahi tartışılabilir bir mahiyette görülmesi önemli bir handikaptır. Batı’nın ilim anlayışının tesiriyle akıl putlaştırılmış, akla uymadı diye mucizeler inkâr edilmiş, ilim, mâlumat yığını hâline gelmiştir. Formal ilim içinde kaybolan ilahiyatlarda da herhangi bir metni alıp tahlil etmek tek amaç edinilmiş, ilmin gayesi olan irfan ve hikmetten gittikçe uzaklaşılmıştır. Bu ise ilimde metinler arasında kalmaya ve terkip unutulup tahlili esas almaya ve bir müddet sonra da akademik körlüğe yol açmıştır. Bütün bunlar bir gaye uğrunda yapılacak İslâmî ilimler tedrisatının zevk ve heyecanından uzaklaşılması neticesine varmıştır.
Bu meyanda, Prof. Dr. Tahsin Görgün Hocanın, dinî ilimlerin de Batı tesirine açık olduğuna, ilahiyatlar dahil bizim sistemimizi etkileyen Dekartçı-Kartezyen ilim anlayışına ve bu anlayışta hikmet-irfan boyutuna yer olmadığına İslâm Modernizm ve Batılılaşma eserinde dikkat çektiğini de hatırlatmak isterim.(3)
Çağımızın ilim anlayışı, yani Batı’nın bilgi teorisi bütün ilimleri formel hâle getirdi. İlimlerdeki branşlaşma da bunu teşvik etti. Dinî eğitim de buna uydu veya uyduruldu. Ve ilmin, hikmet-irfan demek olan kalp ile bağlantısı tamamen koptu.
İşte Necip Fazıl ilmi de yönlendiren tefekkür ve hikmet noktasında meseleye sahip çıkarak, mütefekkir vasfıyla İslâma muhatap anlayışı yenilerken, İslâmî ilimlere de rehber olmaktadır. “Arapça biliyor muydu, eserleri akademik kriterlere uygun mudur?” diye sormak hikmet ve ideoloji meselesini anlamamak demektir.
Biz, klasik metin analizi, ibare tahlilinden bahsetmiyoruz. Zaten meselemiz de bu değildir. İbare tahlili yapan birçok üniversite ve hoca var zaten. Bunlar yapılsın, yapılmalıdır da. Ancak bunlar bizim gaye problemimizi çözemeyeceği gibi çağımızda İslâmî ilimleri yürütecek hikmet ve tefekkürün motor gücünü veremez. Necip Fazıl’ın temel eseri olan İdeolocya Örgüsü’nü okuyanlar, bir ideolojik bütünlüğe sahip olduğu ve çağının içtimaî ve siyasî meselelerine bakış kazandırdığı gibi (İslâmî ilimler bunu veremez) dinî hükümlerin gayeleri demek olan hikmet-i teşrî veya makasıdu’s-şerîa’yı da verdiğini görür.
Büyük Doğu ideolocyası, onun mimarı tarafından şöyle tanımlanır: “Büyük Doğu, İslâmiyet’in emir subaylığı…Büyük Doğu, İslâm içinde ne yeni bir mezhep, ne de yeni bir içtihat kapısı... Sadece Sünnet ve Cemaat Ehli tâbirinin ifadelendirdiği mutlak ve pazarlıksız çerçeve içinde, olanca saffet ve asliyetiyle İslâmiyet’e yol açma geçidi; ve çoktanberi kaybedilmiş bulunan bu saffet ve asliyeti Yirmibirinci Asrın eşiğinde eşya ve hadiselere tatbik etme işi… Galiba işlerin de en değerli ve pahalısı…”(4)
Büyük Doğu’nun çağımızdaki öncü rolünü ise Sezai Karakoç şöyle ifade eder: “Eğer Büyük Doğu sağ hareketin merkezinde düzenleyici rolünü yapmamış olsaydı, şimdi siz ne korkunç bir inanç ve iddia kargaşalığının, anarşinin içinde kalmış olacaktınız, bir düşününüz.”(5)
Salih Mirzabeyoğlu ise ilim ve hikmetin tanımı ile hikemiyatın rolüne veciz bir şekilde şöyle işaret eder: “İlim, içten ve dıştan kavrayıştır; içe dair olursa, ona ‘hikmet’ adı verilir. Topluma göre hükümetin rolü ne ise ilimler arasında da hikemiyatın rolü odur.”(6)
Hikemiyat, kelime olarak hikmetler ve düşüncelerle ilgili demektir. Salih Mirzabeyoğlu ise Hikemiyat isimli eserinde kavram olarak hikemiyatı, “İbda diyalektiğinin devşirdiği hikmetler örgüsü” olarak niteler. Onun temel eseri olan İbda Diyalektiği’nin başlığı da düşünce sistematiği mânasına gelir.
Demek ki bize hikmet temelli bir dünya görüşü/ideoloji gerekmektedir ki ilimleri gayesine oturtsun, onları sınıflandırsın ve çağımızda en çok ihtiyacımız olan hikmet-i teşrî’yi (dinî hükümlerin gayeleri) en başa alsın. Şunu belirtelim ki ilimleri sınıflandırmak bir ideoloji işidir. Zira ilimler kendi kendilerini sınıflandıramaz. İlimler hiyerarşisi (meratıp) mevzu, varlık mertebeleri anlayışıyla da yakından alâkalıdır. Çünkü kâinat tasavvuruna göre ilimler tasnif edilir. Bu da dünya görüşü demektir. Sağlam bir fikir örgüsü (ideoloji) olmadan tedris edilecek İslâmî ilimlerin kuru bilgi tekrarı olacağına ve o ilimleri hikmet, usul ve diyalektik olarak yürütemeyeceğine dikkat çekmek isteriz. Modern eğitimin inkâr ettiği, ancak ehemmiyetli olan bu husus birçok kafa karışıklığını gidereceği gibi verimsizliğin ve parçalanmışlığın da önüne geçer.
Sistemin yani ideolojinin usul davası olduğu ve bütüncül anlayış için bunun gerektiğini ifade edelim. Demek ki sadece hikmet aktarmak veya hikmetleri toplamak değil, bütünlük içinde ve çağın meselelerine çözümler sunmaktır mühim olan.
Büyük Doğu-İbda dünya görüşünde, ilim-irfan, akıl-kalp, fert-toplum, otorite-özgürlük, iman-aksiyon gibi temel meseleler, bir bütünlük içinde hallolur. Bu dünya görüşünde İslâmî ilimlerin çağımızdaki fonksiyonu, Ehl-i Sünnet çizgiye de tâbi olarak yerini bulur. Ehl-i sünnete dayanmayan hiçbir ideolojinin sahihlik/doğruluk şartını yerine getiremeyeceği ve ülkemizde hayat hakkı olamayacağını da ilâve edelim.
Sadece ilmin, yani “ilim için ilim” anlayışının bize yol gösteremeyeceği hususunu, İmam Gazâlî’den şöyle misallendirebiliriz. O, Nizamiye Medreselerinde en büyük ilim kürsüsünde iken işgal ettiği makamları terk ederek, kalbin yoluna girmiş, ilim ve irfanı şahsiyetinde ve eserlerinde bütünleştirmiş ve ondan sonra “İmam Gazâlî” olmuştur. Aynı zamanda kelâm ile tasavvufu ve bu minvalde fıkıh ile tasavvufu da mezcetmiştir. İmam Gazâlî, “Baktım ki ilimler formel hâle geldi. Herkes retorik peşinde. Ben dinin ruhunu ele aldım ve dinî ilimlere canlılık kazandırmak istedim.” diyor. Onun getirdiği yenileyici sistem, İhyâu ulûmi’d-dîn eserinde görülür. Keza ikinci bin yılın yenileyicisi olan İmâm-ı Rabbânî, şeriat ve tarikatı, medrese ve tekkeyi birleştirmiş olan müceddit, merkezi âlim ve mütefekkirdir. Bu noktaya dikkat edelim ve “ilim için ilim” anlayışı ve akademik kariyeri gayeleştirme tehlikesine düşmeyelim.
Usul mevzuu çok önemli. Öyle ki ilimlerin üstünde yer alıyor. Ancak usulde de küll-cüz (tümel-tikel) ayırımı var. Usulü şöyle tasnif edebiliriz: Dinin temel hükümleri, paradigma, tümeller mânasında en başta usulüddin yer alır. Nasıl bir İslâm anlayışına sahibiz meselesidir. Buna, temel düşünce sistematiği de diyebiliriz. Ehl-i Sünnet, selefi, reformist, Mutezile vs. mevzular burada görülür. Sistematik ve küllî bakıştır, hem esas hem usuldür. Usulüddinin altında furuuddin var. Dinin tâlî konuları, tikeller demektir. Buna usulü’l-fıkıh da denir. Fıkıh Usulü, Hadis Usulü, Tefsir Usulü gibi bölümleri vardır. Belli naslarda yoğunlaşırlar.
İmam Gazâlî’nin ilim, fıkıh ve hikmet tanımlarının çağımızdaki tanımlara uymadığını hatırlatmak isterim. Ona göre fıkıh ilmi, icar, selem, talak, lian lerini bilmek değil, fıkhın fehm-anlayış mânasında görüldüğü üzere anlayış, idrak, hikmet ve ahlâk sahibi olmaktır.(7)
İmâm-ı Âzam’ın, “kişinin leh ve aleyhindekileri bilmesi” şeklindeki meşhur fıkıh tanımında, furu-ı fıkıh ilmi değil, ahlâk davası başta olup mârifetullah kastediliyor. Ancak günümüz ilahiyatçıları bu tanımı almak istemiyorlar. Allah Resulü’nün Abdullah b. Abbas’a “Ya Rabbi, onu dinde anlayışlı kıl”(8) duasında geçen fıkıh kelimesi de furû leri inceleyen fıkıhçı değil, dinde ince anlayışlı, hikmet ve ferasetli olma mânasındadır. Fıkıh kelimesinin üç kez anlam daralmasına uğradığını da belirtelim. Bu üç daralmayı şöyle hülâsa edebiliriz. Birincisi: İmâm-ı Âzam’ın yukarıda geçen tanımı olup bu tanımın içinde fıkıh-ahlâk-kelâm hepsi var. İkincisi: İbadet, muamelât, ukûbât alanına hasrolmuş olup hicrî II. asırdan sonra gerçekleşti. Üçüncüsü: 18. asırdan sonra olup İslâm hukuku diye daha da daraldı.
Usul bahsine dikkat çekerken “İslâmî ilimlerdeki usul” ile “İslâm’ı anlamada usul” mevzuunun farklı olduğunu ve yukarıda yaptığımız ayırımla da (bütüncül bakış ve hikmet gözü) bunun görüldüğünü hatırlatalım. Kısaca, günümüzün İslâmî ilimler eğitiminin parçacı anlayışıyla bütünlük yakalanamaz.
Usul bütün ilimlerin üstündedir. Fikirde usul ise ilimde usulden önce gelir ve daha önemlidir. Çünkü ilmi de belirleyen, düşüncelerdir, tefekkür ve hikmettir. Bu açıdan mütefekkirin rolü âlimden daha önemli olmaktadır. İmam Gazâlî müceddit -yenileyici rolünü, Nizamiye medresesinde bir âlim olarak değil, oradan dışarıya çıkarak, belli bir çile dönemi yaşadıktan sonra bir mütefekkir olarak yapmıştır.
Küllî anlayış sahibi Necip Fazıl’ın geleneğe bağlı olarak ancak onu çağımızda yaşatıcı yeni bir dil ve diyalektik olarak yeni bir usul belirttiğini, bu usul ile sapkın kollar yanında ham yobaz kaba softa, sahte sofi ve nefsani tefsirci gibi sınıfları tahlil edip damgaladığı, ayrıca dine dışarıdan saldıran materyalist telakkileri sistem çapında kritik ettiğini ve bütün bunlara bir usul icap etttiğini ve bunun da İslâm’a muhatap anlayış davası olarak usulüddin’e tekabül ettiğini belirtelim. Usulsüz bütün bunların olamayacağı âşikardır. Demek ki Büyük Doğu-İbda sistematiğini idrak ederek meselelere yanaşmak bizi düşünce planında sağlam tuttuğu gibi duruş ve faaliyetlerimizi de istikrara kavuşturur. Zira sistem olmadan yapılan faaliyetler verimsiz olur.
Bir parantez açalım ve gayri İslâmî ilim olamayacağını ve bütün ilimlerin Allah’ın âyet ve hikmetleri olduğunu belirtelim. Bundan dolayı bizde doğrudan şer’î meselelerle ilgili olmayan yani ibadet, muamelât ve ukubât dışındaki mevzularla ilgili çalışmalara ilm-i ledün denmekte ve Salih Mirzabeyoğlu, bu meseleyi “Hurmaları aşılayınız… Zira sizler dünyanın işlerini benden daha iyi bilirsiniz.”(9) hadisine dayandırmakta ve böylece şer’î ilimler dışındaki fen ve sosyal bilimleri de İslâm’ın hasrına almaktadır. Aslında bu önemli bir usul ve diyalektiktir ki çağımızda ilimlerin dağınıklığına karşı meseleleri bütünleyici, din ve dünya ayırımı yapan sekülerizmi de temelden reddedici bir tavırdır. Hikemiyâtın düzenleyici rolünü burada hatırlamakta fayda var. Mirzabeyoğlu’nun tavrında, “Kâinatı Tevhid Akîdesi merkezinde nisbetlendirebilme”(10) usulü de görülmektedir. Ne kadar kıymetli ve kritik bir usul! Küfrü kendi hasrına alan ve onu sıçrama tahtası kılan üstün bir usul!..
Hikmet, eşyanın hakikatini bilme olup dini doğru olarak anlamak, maksada uygun yaşamak olarak da ifade edilmiştir. Bu ise ideolocya ve aksiyon demektir. Bunların birbirinden ayrılmazlığı demektir. Allah’ın Kur’an’da “Ey iman edenler!” hitabından sonra istediği amel-i salih demektir. Formel ilimler arasında kaybolmanın, bunları amaç edinmenin yanlış bir yol olduğunu bu açıdan da idrak etmeliyiz. Yaşamak deyince kalbin devreye girdiğini, imanın ise aklın değil, iradenin işi olduğunu da ilâve ederim. Müslüman başka türlü olamaz ki! Filistin ve Gazze meselesinde bizim üniversitelerimiz, buna ilahiyatlar dahil, ABD üniversiteleri kadar ses getirememesine ne diyeceğiz? Yahudi’yi protesto için gösteri yapmak, İslâmî ilimlere zıt değil ki!
Usul ilminin temelde hikmet mevzuu olarak sezgi ve sanata taalluk eden bir yönünün olduğunu ve daha sonra kural ve kaidelere bürünerek ilim hâline geldiğini ifade edelim. Demek ki usul ve ilmin temeli ahlâk olup akıldan önce gelen dini hassasiyet ve ilim haysiyeti demektir. Aradaki fark şudur: İlim akla, ilim haysiyeti ise kalbe hitap eder. İlim haysiyeti ahlâk davası demektir. İmanın da, keşfi ve ferdî oluşunun sanat tavrıyla örtüştüğünü ve her ikisinin(iman ve sanat) kalben ve zevken idrak demek olduğunu da ilâve edelim. Dinin güzellik, nezaket ve zarafet temelinde olduğuna, formel ilimlerle meşgul olanların, sanat tavrından uzak durup bunu subjektif diye reddetmesinin yanlış olduğuna da işaret edelim. İşin temelinde şu var ki varoluş ferden yaşanan bir hakikattir. İslâm’ın emrettiği mümin olma, ferdî ve ahlâkî bir oluştur Kendi varoluşumun idrakine katkısı olmayacaksa ilim çabası niye? Sadece iş ve meslek için mi? Dinî ilimlerin gayesi bu değil ki!
Üstad Necip Fazıl, 1977 senesinde din eğitimi camiasına verdiği bir hitâbesinde söze, “İnsanoğlunun tek gaye ve tek ihtiyacı din öğrenimi ve öğretimi” diyerek başlar. Bu öğrenim ve öğretim mükellefiyeti içinde olan ve onu ayrı bir meslek olarak temsil edenlerin ezberleme, tekerleme çerçevesinde kalmaması, onu vecd ve aşk temeline oturtmasını söyler ve şu önemli tavsiyede bulunur: “Vecdsiz ilim ve ilimsiz vecdden Allah’a sığınınız! Bilhassa hakikat avcılığı demek olan ilmin, donuk ve dondurucu akla bitişik, yanık ve yakıcı kalbine mâlik olun!... Tapusu kimin üzerine çıkarılırsa çıkarılsın, İmâm-ı Âzam’ın evi demek olan tahsil çatınızın cephe duvarına şu düsturu yazın: “İmâm-ı Âzam’ın aklıyla birarada kalbine giden yol üzerindeyiz!”(11)
Tefekkür boyutu zayıf olan ve sadece metinlere ve kaynaklara gömülü olan ilim adamı usul davasında herhangi bir katkı sunamaz. O, memur gibi aynı işi tekrarlayıp durur. Dinî ilimleri canlandıramayacağı gibi paradigmaya yönelik herhangi bir eleştiri de getiremez. Sistem ve usul getirmeye en yakın kişi ise paradigmayı da sorgulayan hakîm ve mütefekkirlerdir. Formel mânada âlim olmasına gerek yok, usul ve hikmet seviyesi yeterlidir. Eğer sanat ile bu desteklenirse dil ve üslubu kuvvetli hatta gereklidir. Kişilerin hislerine hitap etmeyi ve dinî hayatı canlı tutmayı hedefleyen için sanat yönü faydalı olur. Zira dava iman davasıdır, kalbe hitap etmeyi ve bunun için estetik planı başa almayı icap ettirir. Kısaca ideal olan “sanat ruhuna mâlik fikir adamı”dır.
İslâmî ilimlerden kopuk bir usul olamayacağı için usul getiren mütefekkirin arka planında din ilimlerinin meselelerini bilmesi de şarttır. Ancak mâlumatfuruş yani bilgi hamalı mânasında değil. Bu noktada Zaim Üniversitesinde 15.05.2024 tarihinde yapılan ve Aylık Baran dergisinin Haziran 2024 sayısında yayınlanan “Necip Fazıl’ın Eserlerinde İslâmî İlimler” mevzulu paneli zikredelim. Bu panelde Necip Fazıl’ın eserlerinde fıkıh, kelâm, hadis ve sîret mevzuları, akademik olarak incelenmiştir. Necip Fazıl’ın başta İman ve İslâm Atlası olmak üzere, Doğru Yolun Sapık Kollar, Çöle İnen Nur gibi eserlerindeki İslâmî ilimler anlatılmıştır. Şu husus yanlış anlaşılmasın, Necip Fazıl din âlimi değil, din düşünürüdür. Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi hikmet temelli tefekkür ilme yön vericidir ve fikirde usulü kurmak ilimde usulden ehemdir. Usul hadlere riayettir ve edeptir. Din ise edep üzerine kuruludur. Bu noktada da BD-İBDA’nın usulüddin olarak rolünü idrak etmemiz gerekmektedir.
Hülâsa olarak, usul yönümüzü geliştirmemiz lâzım, metodik düşünmeliyiz. Birçok bilgi, klasik İslâm metinlerinde ve ansiklopedilerde mevcut, ancak metodik bilgiler önemli. “Bilmeyi bilicilik” diye de tanımlayacağım irfan seviyesi ve bunun verdiği usul olmayınca bulduğumuz veya baktığımız bilgiyi doğru anlayıp, doğru kullanamayız. Günümüzde nice kişilerin Kur’an, sünnet ve ulamanın sözlerinden kendi sapkın anlayışını çıkarması gibi durumlara düşmemek için usul davası önemli. Zâhir ve bâtın âlimi seyyid Abdülhakim Arvâsî Hazretlerinin, “İlim insanın cehlini alır, ahmaklık bâki kalır.”(12) sözünü de bu minvalde hatırlatalım.
Ne olmalı, nasıl olmalı? Önce düşünce dünyamızı sağlam kurmalı, bu hususta Büyük Doğu-İbda’nın İslâma muhatap anlayış diline sahip olmalıyız. Sonra aksiyon alanımızı bulmalı ve her faaliyetimizi çağımızda Doğru Yol/Kurtuluş yolunun bir alemi olan bu düşünce sistematiğine nisbetle yapmalıyız. Akademik kariyer ve istikbal kaygısı altında ezilmemeli, Allah’ın gayretlilere vereceğine itimat etmeliyiz. Gerektiğinde soğan-ekmeğe razı olmalı, ancak omurgasız ve ilkesiz olmamalıyız!...
Kaynaklar
1. Tirmizî, İlim, 19.
2. Buhârî, Edep, (hadis no: 6145).
3. Tahsin Görgün, İslâm Modernizm ve Batılılaşma, Tire Kitap Yayınları, İstanbul, 2021, s. 176-207.
4. Necip Fazıl Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 2017, s. 12.
5. Sezai Karakoç, Sütün, Diriliş Yayınları, İstanbul, 2019, s. 127-128.
6. Salih Mirzabeyoğlu, Damlaya Damlaya, İbda Yayınları, İstanbul, 1997, s. 122.
7. İmam Gazâlî, İhyâu ulûmi’d-dîn, trc. Ahmed Serdaroğlu, Bedir Yayınevi, 1975, s. 60 ve 84.
8. Buhârî, Vudû, 10; Müslim, Fedâilu’s-sahâbe, 138.
9. Müslim, Fedâil, 141.
10. Salih Mirzabeyoğlu, Necip Fazıl’la Başbaşa, İbda Yayınları, İstanbul, 2019, s. 320.
11. Necip Fazıl Kısakürek, Hitâbeler, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 2015, s. 259; a.mlf, Rapor 3/4, Büyük Doğu Yayınları, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 2009, s. 57.
12. Necip Fazıl Kısakürek, O ve Ben, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 2017, s. 211.
Aylık Baran Dergisi 28. Sayı, Haziran 2024
